تنوع زیستی یا تنوع حیات به مفهوم تنوع ژنتیکی، گونه‌ای و اکوسیستمی است که در حقیقت کل تنوع‌های موجود در شبکه‌های حیاتی جهان را در بر می‌گیرد. تنوع زیستی هم به طور مستقیم در کشاورزی مهم تلقی می‌شود و همچنین می‌تواند به طور غیر مستقیم و با دخالت در فرآیندهای مختلف از باب جامعه‌شناسی مهم و مورد مطالعه قرار گیرد.
براساس این پژوهش، تنوع زیستی کشاورزی زیر مجموعه‌ای از تنوع زیستی است، اما زیر مجموعه‌ای مهم و استثنایی، از دیگر مباحث مهمی که امروزه به همراه تنوع زیستی در کشاورزی مطرح می‌شود، بحث پایداری است که می‌توانند مکمل یکدیگر باشند. محققان در پژوهشی با عنوان «تنوع زیستی، عاملی مهم در توسعه روستایی» آورده‌اند، از باب جامعه شناسی می‌توان اثر تنوع زیستی در فرآیندهایی مانند امنیت غذایی، فقر، مهاجرت، گردشگری و… مورد مطالعه قرار داد.
این پژوهش توسط منصور غنیان عضو هیات علمی دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی و احمد قربانی کارشناسی ارشد دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی انجام شده که نشان می‌دهد، طبق یافته‌های محققان با حفظ و استفاده از تنوع زیستی می‌توان مشکلات غذایی را در بسیاری از نقاط جهان رفع نمود، در ریشه کن کردن فقر گام‌های اساسی برداشت، تا حد زیادی از مهاجرت‌های بی‌‍رویه جلوگیری به عمل آورد، صنعت گردشگری را در بسیاری از نقاط جهان رونق بخشید و… که یقینأ این موارد در توسعه در مناطق روستایی اثربخش و مهم خواهند بود.
ضرورت تنوع زیستی در کشاورزی
وابستگی شدید انسان به مواد غذایی حاصل از کشاورزی در تاریخ سابقه‌ای طولانی ندارد. گذار از وابستگی کامل به تنوع زیستی وحشی جهت تأمین غذا بیش از ده هزار سال قبل است که آغاز شده است. تنوع زیستی کشاورزی زیر مجموعه‌ای از تنوع زیستی است، اما زیر مجموعه‌ای مهم و استثنایی، تعریفی که توسط محققان و همکاران وی از تنوع زیستی کشاورزی شده است در برگیرنده تمامی گیاهان زراعی، حیوانات اهلی و خویشاوندان وحشی آن‌ها و تمامی گونه‌های حشرات گرده‌افشان، هم‌زیست و آفت‌ها، انگل‌ها، شکارچیان و گونه‌های رقیب است.
پژوهشگران می‌گویند، همچنین از دیگر مباحث مهمی که امروزه به همراه تنوع زیستی در کشاورزی مطرح می‌شود، بحث پایداری در کشاورزی است. به طوری که اگر بخواهیم روند حرکتی کشاورزی در جهان را از گذشته تا به امروز مد نظر قرار دهیم با چهار نظام کشاورزی اولیه یا معیشتی، کشاورزی تولید، کشاورزی بهره‌وری یا متداول و کشاورزی پایدار روبرو خواهیم شد که تحت تأثیر نیازهای گوناگون، بشرطی دوران مختلف قرار داشته و در حال تغییر بوده است.
به طور کلی تنوع در سامانه‌های کشاورزی باید به گونه‌ای تعریف شود که نه تنها تعداد محصولات، تنوع دام، وسعت جنگل‌ها و محیط‌های سبز اطراف آن، بلکه اندازه مزارع، سن و جنس جوامع کشاورزی، مالکیت و الگوهای آن و همچنین زمینه‌های فرهنگی کشاورزان نیز مد نظر قرار گیرد. تنها زمانی که همه عوامل بوم‌شناختی، اجتماعی و اقتصادی در نظر گرفته شوند، تنوع یک سامانه کشاورزی و ارتباط تنوع با پایداری به طور کامل درک خواهد شد.
تنوع زیستی سرمایه‌ای اساسی برای صنعت گردشگری
محققان می‌گویند، علاوه بر موارد فوق تنوع زیستی از راه‌های جذب گردشگران است که خود می‌تواند باعث افزایش درآمد و اشتغال‌زایی برای مردم منطقه مقصد باشد که این افزایش درآمد می‌تواند امنیت غذایی، کاهش فقر، کاهش نابرابری‌ها، ممانعت از درگیری‌های قومی و قبیله‌ای، کاهش فساد و … را در پی داشته باشد. این موارد خود از موانع توسعه کشاورزی و روستایی در اکثر نقاط جهان هستند.
تحقیقات نشان داده است نواحی ساحلی مدیترانه به دلیل تنوع زیستی و همچنین برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته به یکی از کانون‌های اصلی گردشگری در جهان تبدیل شده و طبق برآورد به عمل آمده در سال 1996 این منطقه با پذیرش بیش از 175 میلیون و 726 هزار توریست بین‌المللی حدود 30درصد از گردشگری در جهان را به خود اختصاص داده و تقریبأ پنج میلیون شغل برای مردم این نواحی ایجاد شده که بیش از 100 میلیون دلار برای آنان درآمد داشته و نیز از نظر اقتصادی حدود هفت درصد از تولید ناخالصی داخل را به خود اختصاص داده است.
همچنین در حوزه کارائیب با اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در جهت حفظ گونه‌های متنوع بومی و مناظر طبیعی، طی یک فرآیند 20 ساله بین سال‌های 1970 تا 1990 با افزایش 180درصدی توریست به این مناطق همراه بوده است. بدون شک ایجاد اشتغال و به دنبال آن، افزایش درآمد در این مناطق پیامدهایی چون بهبود شرایط زندگی و توسعه در این مناطق را به دنبال خواهد داشت و می‌توان از نظر جامعه شناسی اثرات آن را مورد بررسی و مطالعه قرار داد.
براساس این پژوهش، هر یک از مباحث فوق را نمی‌توان یک مبحث جدا و بدون ارتباط با دیگر مباحث مورد بررسی قرار داد، به عنوان مثال مهاجرت فرایندی است که خود می‌تواند در اثر عوامل متعددی از جمله فقر، بیکاری، جستجو برای زندگی بهتر و غیره به وجود آید. همچنین عکس این قضیه نیز ممکن است اتفاق بیفتد، بدین معنی که مهاجرت می‌تواند منجر به فقر، فساد و … شود.
با توجه به این که حفظ تنوع زیستی و محیط زیست را می‌توان از عوامل مهم در توسعه کشاورزی و در نتیجه توسعه روستایی نام برد، می‌طلبد که در این مهم بیش از گذشته کوشش‌هایی انجام شود. برای تحقق این مهم هم دولت و هم مردم می‌بایست درگیر این فرآیند باشند. در این راستا کنترل نهاده‌ها روش‌های استانداردی از کارکرد دولت‌ها هستند.
انجام چنین کنترل‌هایی اغلب به شکلی است که حفاظت تنوع زیستی کشاورزی، عملکرد و درآمدهای حاصله را نیز به شکل مطلوبی افزایش می‌دهند. بهبود و حفاظت از تنوع زیستی کشاورزی نوعی فعالیت است که برای موفقیت نیاز به مشارکت گسترده و حمایت کشاورزان و گروه‌های حافظ محیط زیست دارد و حتی اگر بهترین کنترل‌ها و تنظیم‌ها نیز اعمال شود، انجام این عمل به تنهایی از عهده دولت خارج است.
بنابراین کنترل نهاده‌ها راهی برای مشارکت دادن کشاورزان و دیگران است، به عنوان مثال کاهش موانع کنترل کننده برای معرفی آفتکشهای کم مخاطره یا با حداقل مخاطره و رفع نظارت دولت بر معرفی ارقام جدید باعث تشویق مردم علاقه‌مند و متعهد در خارج از محدوده دولتی می‌شود تا سهم خود را در بهبود و توسعه تنوع زیستی به حداکثر برساند.
این پژوهش در ماهنامه اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کار و جامعه منتشر شده است.
